عارف عاشق، حکیم بزرگ حاج ملا هادى سبزوارى‏

حاجى سبزوارى از حکما و فقها و عرفاى اسلامى بود، در حق آن بزرگ مرد الهى مى‏توان گفت:

او از اولیاى الهى و انسانى خود ساخته و مردى در میان بزرگان اسلامى کم‏نظیر است.

من قسمتى از احوالات آن عارف عاشق را مستقیماً از نبیره او آقاى اسرارى که از علماى مهم سبزوارند به وقتى که در سبزوار براى تبلیغ رفته بودم و همانجا قسمت عمده‏اى از جلد اول عرفان را نوشتم در دو جلسه شنیدم که آن را براى عزیزان نقل مى‏کنم و قسمت‏هاى دیگر را از کتاب «ریحانة الادب»، «تاریخ حکما و عرفاى متأخر صدرالمتألهین» و مقدمه مجموع رسایل حکیم بازگو مى‏کنم.

آقاى اسرارى مى‏گوید:

چون واجب الحج شد، فرزند چهار ساله خود ملا محمد را نزد اقوام گذاشت و با همسر خود عازم حج شد.

در بازگشت از سفر حج، همسر مهربانش از دنیا مى‏رود، حاجى به تنهایى از راه آب به بندرعباس مى‏آید و از آنجا وارد شهر کرمان مى‏شود.

از آنجا که لباس و عمامه‏اش همانند دهاتى‏هاى سبزوار بود، کسى آن چراغ فروزان را باور نمى‏کرد که از رجال شایسته علمى و از اولیاى خداست.

با وضعى که داشت وارد مدرسه معصومیه کرمان شد و از خادم آنجا درخواست حجره‏اى کرد که چند شبى را در آنجا بماند، سپس به سبزوار حرکت کند.

خادم عرضه داشت: واقف این مدرسه، حجره‏ها را وقف بر طالبان علم نموده و ماندن کاسب یا فرد معمولى در این مدرسه جایز نیست، مگر این که شما با من عهد کنى چند روزى که در اینجا هستى در امور نظافت مدرسه و طلاب به من کمک دهى!!

حاجى جواب مثبت مى‏دهد و براى تأدیب نفس به کمک خادم جهت امور طلاب و نظافت مدرسه اقدام مى‏کند.

حاجى در آن مدرسه قصد مى‏کند تا ریشه‏کن شدن هواى نفس به کار خادمى ادامه دهد، از این جهت عزم بر ماندن مى‏نماید.

مدّتى که مى‏گذرد خادم از او مى‏پرسد: عیال دارى؟ مى‏گوید: نه، مى‏پرسد اگر وسیله ازدواج برایت فراهم باشد ازدواج مى‏کنى؟ حاجى پاسخ مثبت مى‏دهد، خادم مدرسه مى‏گوید: دخترى دارم اگر میل داشته باشى با او ازدواج کن، حاجى بدون چون و چرا با دختر خادم ازدواج مى‏کند، خدمت حاجى در آن مدرسه نزدیک به سه سال طول مى‏کشد!

در آن زمان عالم و پیشواى روحانى کرمان آقا سید جواد امام جمعه شیرازى بود.

این امام جمعه از دانشمندان و علماى جامع علوم عقلى و نقلى عصر خود به شمار مى‏رفت که علاوه بر مقامات علمى و واجدیت مراتب معقول و منقول پیشوایى وارسته و روشن ضمیر و دانشمندى متقى و صاحب ورع بود.

یک روز حاج سید جواد مشغول گفتن منظومه حکمت حاجى براى شاگردان بود، در حالى که حاجى در کار نظافت و جاروکشى مدرسه بود. سید در حال درس به نکته‏اى مهم از مسائل عالى حکمت رسید، آن چنان که باید مسئله بیان نشد، پس از اتمام درس در حالى که سید به طرف منزل مى‏رفت حاجى در طریق منزل با بیانى وافى نکته را شرح داد، سید ابتدا اعتنایى نکرد، ولى وقتى به منزل رفت و در آن نکته غور کرد، بیان حاجى را بهترین بیان دید. خادم منزل را دنبال کمک خادم مدرسه فرستاد، ولى حاجى از ترس شناخته شدن با همسر کرمانى از خادم مدرسه که پدرزنش بود خداحافظى کرده و رفته بود، پس از چند سال دو طلبه کرمانى براى تکمیل تحصیل حکمت به سبزوار آمدند، چون وارد مدرسه شدند و حکیم سبزوارى را در محل درس حکمت دیدند بهت زده شدند که آه آن فردى که سه سال در مدرسه به عنوان شاگرد خادم خدمت مى‏کرد این مرد بود. حاجى از تغییر چهره آن دو قضیه را یافت، آنان را خواست و وضع خود را در کرمان به عنوان امانت و سرْ اعلام کرد و راضى نشد آن دو نفر طلبه داستان کرمان را بازگو کنند!!

شرح حال حاجى را دو فرزندش آقا محمد اسماعیل و آقا عبدالقیوم و عیال کرمانیش چنین بازگو کرده‏اند:

مرحوم حاجى هر شب در زمستان و تابستان و بهار و پاییز ثلث آخر شب را بیدار بودند و در تاریکى عبادت مى‏نمودند تا اول طلوع آفتاب. دو ساعت از روز گذشته به مدرسه تشریف مى‏بردند و چهار ساعت تمام در مدرسه بودند، بعد به خانه مراجعت کرده ناهار مى‏خوردند، ناهار ایشان معمولًا یک قرص نان بود که معمولًا یک سیر بیشتر از آن نمى‏خوردند، یک کاسه دوغ کمرنگ که خودشان در وصف آن مى‏فرمودند دوغ آسمان گون، یعنى دوغى که از کمى ماست به رنگ کبود آسمانى باشد.

شب بعد از سه ساعت عبادت در تاریکى شام میل مى‏کردند، شام آن جناب مقدارى برنج و اسفناج بود، بعد از کمى راه رفتن در یک بستر ناراحتى که غالباً تشک نداشت مى‏خوابیدند و متکاى غیر نرمى از پنبه یا پشم زیر سر مى‏گذاشتند.

لباس مرحوم حاجى چند سال یک عباى سیاه مازندرانى بود و یک قباى قدک سبز رنگى که به قدرى آن را شسته بودند که آرنج‏هاى قبا پاره شده و چندین وصله برداشته بود.

در زمستان قباى برک شکرى رنگ و شلوار برک مى‏پوشیدند، کتابخانه‏اى نداشتند، کتاب ایشان منحصر به چند جلد کتاب بود!

معاشش از این راه بود: یک روز از قنات عمید آباد داشتند و یک شبانه روز در قنات قصبه و باغى که در بیرون پشت ارک واقع است که سالى چهل تومان فایده و حاصل باغ‏ بود و از دو قنات مذکور نیز سى خروار غله و ده بار پنبه عاید مى‏گردید.

قسمتى از این دخل را با کمال قناعت صرف معاش مى‏فرمودند و ما بقى را به فقرا ایثار و انفاق مى‏نمودند.

هر سال در عشر آخر صفر سه شب روضه خوانى مى‏کردند و یک نفر روضه‏خوان کریه الصوتى که در سبزوار بود و کمتر او را دعوت مى‏کردند دعوت مى‏نمودند و شبى پنج قران به روضه خوان مى‏دادند و نان و آبگوشت به فقرایى که شل و کور و عاجز بودند مى‏خورانیدند و نفرى یک قران به آن‏ها مبذول مى‏داشتند و خمس و زکات مال خود را هر سال به دست خود به سادات و ارباب استحقاق مى‏رسانیدند و در این موقع جنس خود را وزن مى‏کردند و نقد خود را مى‏شمردند.

همه بزرگان دین بالاتفاق، آن بزرگوار را به اتصاف به ورع حقیقى و ترفع از دنیا و دنیاوى وصف کرده‏اند و فى الحقیقة هم سخن به راست گفته‏اند.

بدین گفته از کیوان قزوینى بنگرید:

اولًا مى‏گویم: هیچ کس اسباب قطبیت را مانند حاج ملّا هادى نداشت، از علم و حکمت و زهد بى‏پایان، او از راه علم دخلى ننموده و معاشش منحصر به اجاره ملک موروثى‏اش بود.

و امتیازهاى تاریخى او آن بود که با توفر و تسهل اسباب ریاست، ترک هرگونه ریاستى نمود، حتى پیش نمازى نکرد و به مهمانى نرفت و با رؤساى بلدش هم بزم نشد تا از آن‏ها پیش افتد و در صدرنشینى و سفره چینى و مجموعه غذا گذاردن و برداشتن و غلیان و دعا کردن روضه خوان و دست بوسیدن عوام رعونتى ظاهر سازد.

یک زندگى ساده بى‏آلایش بى‏خودنمایى نمود که امتیاز براى خود قائل نشد و هیچ استفاده از توجهات کامله مردم به خودش ننمود و ثروتى نیندوخت و اولادش را متجّملًا بار نیاورد و آن‏ها را عادت به رعیتى نداد.

آن جناب داراى کراماتى بود که آن کرامات معلول مبارزه‏هاى جانانه او با هواى نفس و ریاضات و عبادات آن بزرگوار بود.

آخوند همدانى که از مشایخ اجازه این افتاده مسکین است، براى این فقیر نقل کرد، زمانى که نزد آیت اللّه حاج شیخ عبدالنبى نورى تلمذ داشتم فرمودند، در ایام جوانى که در مدرسه مروى درس مى‏خواندم علاقه عجیبى به علم کیمیا پیدا کردم، در پستوى حجره کتب مربوطه را گرد آورده و سرگرم مطالعه در آن دانش بودم، پس از چندى قافله‏اى از نور مازندران براى رفتن به مشهد به تهران آمد، از اهل قافله خواهش کردم مرا هم با خود ببرند، اهل قافله پذیرفتند، در مسیر راه خرجى خود را برآورد کردم دیدم چند قران کم خواهم آورد. چون به سبزوار رسیدیم اطراق کردیم، چند نفر از اهل قافله در شهر سبزوار مصمم به دیدن حاجى شدند، من هم همراه آنان رفتم، به وقت خداحافظى حاجى مرا نگاه داشت، کمبود خرجى مرا مرحمت کرده سپس فرمود: از آنچه مى‏خوانى دست بردار که بهترین کیمیا دانش امام صادق علیه السلام است!!

حکیم متأله آقا سید کاظم عصار مى‏گوید:

از کسانى که درک محضر حاجى کرده بودند و ما محضر آنان را دریافتیم و اگر تعیین نمى‏داشتى نقل نمى‏کردمى که روزى فقیرى به حضرت آن بزرگوار شد و خواستار مقدارى سرکه گردید و حاجى با آن که سخن کوتاه مى‏گفت به بلندى فرمود که نداریم و فقیر گفت:

به فلان گوشه زیر زمین سرکه‏اى هست و حاجى فرمود که درویش! از چشم تو پرده‏اى برگرفته‏اند که چنین مى‏کنى، پرده‏ها هست که باید برگیرندش!!

ناصر قاجار که از متکبران دوران و داراى اخلاق فرعونى بود مى‏گوید:

به هر شهرى که وارد شدم صغیر و کبیر، عالم و عامى از من استقبال کردند، تا در شهر سبزوار که معلوم شد همه افراد هر طبقه وظیفه لازم خود را معمول داشته و فقط حاجى ملّا هادى که استقبال سهل است به دیدن شاه هم نیامده است به علّت این که او شاه و وزیر نمى‏شناسد.

من این اخلاق را پسندیدم گفتم: اگر او شاه نمى‏شناسد، شاه او را مى‏شناسد.

یک روز در حدود وقت ناهار، فقط با یک نفر پیشخدمت که اسباب زحمت اهل علم نباشد و در آنجا ناهارى صرف کرده باشم رفته و پس از پاره‏اى از مذاکرات متفرقه گفتم: از شما خواهش دارم که مرا خدمتى محول فرمایید که آن را انجام دهم.

حاجى اظهار غنا و بى‏حاجتى کرد، اصرار کردم مفید فایده نبود، گفتم: شنیده‏ام شما یک زمین زراعتى دارید، خواهش مى‏کنم که مالیات آن را ندهید. آن را نیز با عذر موجهى رد نمود. عرضه داشتم: بفرمایید ناهارى بیاورند تا خدمت شما صرف کنم، بدون این که از محل خود حرکت کند، خادم خویش را امر به ناهار آوردن کرده، خادم در دم یک طبق چوبینه با نمک و دوغ و چند دانه قاشق و چند قرص نان پیش دست ما گذاشت.

حاجى نخست آن قرص نان‏ها را با کمال ادب بوسیده و بر رو و پیشانى گذاشته و شکرها از ته دل به جا آورد، سپس آن‏ها را ریز کرده در میان دوغ ریخت و یک قاشق هم پیش من گذاشت و فرمود: بخور که نان حلال است و زراعت و جفت کارى آن دسترنج خودم است، من یک قاشق خوردم، دیدم خوردن آن ناهار از عهده من بیرون است!!

ناصر قاجار پس از رفتن پانصد تومان به خدمت حاجى فرستاد که حاجى از قبول آن پول ابا کرد و فرمود: نصف آن را به فقرا و بقیه را به سایر مستحقان برسانید!!